Εκείνο  το τερατώδες  άλλο πρόσωπο

…Σε θυμάμαι να κείτεσαι νεκρή…

Παλιοί Καιροί

Λένε πως ό,τι πιο εκλεπτυσμένο διαθέτει ο άνθρωπος είναι το μυαλό του. Λένε επίσης πως εκεί, στην κορυφή του ανθρώπινου σώματος, έχει την έδρα της μια περιοχή που ονομάζεται Μνήμη. Μία μόνιμη προσπάθεια αναστήλωσης των θραυσμάτων του πρότερου βίου είναι η Μνήμη. Μία μόνιμη προσπάθεια αποκατάστασης. Μνήμη: αυτό που διατηρεί τον άνθρωπο στη Ζωή ή αυτό που μπορεί οριστικά να τον αποτελειώσει. Είναι αφόρητη η Μνήμη γιατί είναι αντιφατική, χαώδης, σοβαρή και ταυτόχρονα επιπόλαιη. Αχθος Σωρευμένης Ζωής.

Οι ήρωες του Πίντερ, όλοι τους σχεδόν, πάσχουν από Μνήμη. Και ανά πάσα στιγμή μεταφράζουν, παραφράζουν, φονεύουν ή επινοούν οι ίδιοι το παρελθόν τους. Σαν να στέκονται μετέωροι ανάμεσα σε δύο χρονικές βαθμίδες: το αιωνίως παρόν Τότε και το διαρκώς ανύπαρκτο Τώρα. Και το μέλλον, ένα τέρας μπροστά τους. Εκθαμβοι παρατηρούν τη ρωγμή. «Δεν υπάρχει παρόν, δεν υπάρχει μέλλον, υπάρχει μονάχα επαναλαμβανόμενο παρελθόν», γράφει ο Ευγένιος Ο’ Νηλ. Η Kate, ο Deeley και η Anna από τους Παλιούς Καιρούς, σαν σκιές ενός μακρινού αλλά πανταχού παρόντος παρελθόντος, προσπαθούν να βρουν σημεία σύγκλισης προκειμένου να συνεννοηθούν και να επικοινωνήσουν. Προσπάθεια που μάλλον αποβαίνει στο κενό. Η Μνήμη τους είναι είναι επιλεκτική (;) και σαν δεινή χορεύτρια κάνει τη μία φιγούρα μετά την άλλη.

Οι ήρωες του Πίντερ μιλούν λέξεις λίγες αλλά πάντοτε κυοφορούσες. Καμία λέξη δεν είναι μόνη της. Κάθε λέξη σχεδόν κουβαλάει μαζί της και άλλες λέξεις άλλων σημασιών. Αυτή η μόνιμη «Απειλή της Γλώσσας», που άλλα εκφωνεί και άλλα -συχνότατα- εννοεί, είναι κύριο χαρακτηριστικό των πιντερικών έργων. Και αυτό είναι που, κατά τη γνώμη μου, κάνει τα έργα του Πίντερ να είναι τελικά έργα Δράσης. Οχι εξωτερικής Δράσης, αλλά αντιθέτως Ψυχαναλυτικής δράσης και διαδικασίας. Και επίσης, αυτή η τουλάχιστον δίσημη οπτική του Λόγου του, είναι που ανάγει τον Πίντερ σε ποιητικό θεατρικό συγγραφέα. Το έχει πει και ο ίδιος άλλωστε: «Οταν γράφω δεν είναι άλλο πράγμα για μένα το Θέατρο και άλλο η Ποίηση». Λέξεις-όροι που, ξαφνικά, αποκτούν μια άλλη διάσταση. Λέει, για παράδειγμα, στην Προδοσία η Εμμα στον Τζέρρυ: Τι έχεις; και ο Τζέρρυ φαινομενικά ατάραχος της απαντά: Τίποτα… μία κατάθλιψη. Και αναρωτιέται κανείς πώς μπορεί να συνδυαστεί το τίποτα με αυτήν τη φριχτή νόσο που ονομάζεται κατάθλιψη; Και λίγο παρακάτω στο ίδιο έργο δίνεται ένας εξαιρετικός ορισμός της κατατονίας. Λέει ο Τζέρρυ στην Εμμα: Ξέρεις τι είναι η κ α τ α τ ο ν ί α; Ξέρεις; Ξέρεις; … είναι ο πρίγκιπας της ερήμωσης… ο πρίγκιπας του κενού…

Οι ήρωες του Πίντερ είναι πάντοτε τοποθετημένοι και κλεισμένοι στους τέσσερις τοίχους ενός δωματίου, ενός γραφείου, ενός σπιτιού. Εγκλωβισμένοι. Περιορισμένοι. Και μέσα σε αυτόν τον πάντοτε πεπερασμένο Χώρο προσπαθούν να ανιχνεύσουν και να βρουν καινούριες ή παλιές διαστάσεις του πάντοτε άπειρου Χρόνου. Σαν ένα μόνιμο παιχνίδι του Χώρου με τον Χρόνο είναι τα έργα του Πίντερ. Το σκηνικό των έργων του σαν ένα μόνιμο ρινγκ ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πάντοτε αντιπάλους. Ποιος από τους δύο τελικά θα υπερισχύσει; Και υποπτεύομαι πως αυτή η πάλη είναι ένα συνειδητό «τέχνασμα» οργάνωσης της μορφής των έργων του και κατ’ επέκτασιν του περιεχομένου τους.

Οι ήρωες του Πίντερ ξαφνικά παύουν να μιλούν. Σιωπούν. Αυτές οι διαρκώς παρούσες παύσεις και σιωπές μέσα στον Λόγο του είναι σαν επιμελημένες προσπάθειες ανασύνταξης του Χώρου, του Χρόνου και του Λόγου. Ο Πίντερ είναι ο πρώτος ίσως σύγχρονος δραματουργός που μας αποκαλύπτει σε τόσο επαρκή βαθμό πως Λόγος δεν είναι μονάχα αυτό που εκφωνείται. Αλλά κυρίως -στις κρίσιμες στιγμές τουλάχιστον της επικοινωνίας- αυτό που δεν τολμά να Λεχθεί. Το Αφατο. Το Οριακό. Αυτές οι διάσπαρτες ρωγμές ανάμεσα στον εκφωνημένο Λόγο του δεν καταστέλλουν τη δράση. Αντιθέτως την πυροδοτούν προς νέες οδούς. Διακτινίζουν τη δράση του και την επαναπροσδιορίζουν. Διαθλάσεις του Λόγου και διακτινισμοί του.

Οι ήρωες του Πίντερ δεν είναι όμως μόνο μοναχικά όντα, ούτε και αντιπροσωπεύουν μονάχα μεμονωμένα ανθρώπινα περιστατικά. Είναι και πρόσωπα πολιτικά, πρόσωπα ιστορικά. Ας θυμηθούμε λίγο το Τέφρα και Σκιά. Η Ρεβέκκα και ο άντρας του έργου τι ακριβώς είναι; Είναι μονάχα σύζυγοι-εραστές ή μήπως όχι; Όλο το έργο μπορεί να διαβαστεί κάλλιστα ως ο διάλογος ενός «αντρόγυνου». Μπορεί κάλλιστα όμως να διαβαστεί και ως ο διάλογος ενός ανακριτή και ενός ανακρινόμενου. Ενός θύτη και ενός θύματος. Βρισκόμαστε στο δωμάτιο ενός σπιτιού ή μήπως σ’ ένα γυμνό αστυνομικό γραφείο με μία λάμπα μόνο πάνω από ένα άδειο τραπέζι; Αλλά και στην Επέτειό μας. Περιποιημένοι και τακτοποιημένοι αστοί που χαμογελώντας και τρώγοντας μαχαιρώνονται. Πρόκειται για κεκαλυμμένο καβγά πλουσίων ή μήπως κάτω από τον διάλογό τους κρύβεται από τον Πίντερ ένας πολιτικός θυμός για τις δυτικές κυβερνήσεις και την πολιτική τους έναντι των ασθενέστερων οικονομικά και πολιτικά κρατών της γης; Τα ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά, αν και η απάντηση -κατά τη γνώμη μου- είναι διπλή και ίσης σημασίας. Και αυτό ακριβώς είναι που κάνει το Θέατρο του Πίντερ και πολιτικό.

Οι ήρωες του Πίντερ δεν είναι ήρωες με την αρχετυπική σημασία του όρου. Είναι καθημερινά πρόσωπα που μέσα από συγκεκριμένες συνθήκες και αφορμές γίνονται ήρωες καθώς προσπαθούν απεγνωσμένα και με εσωτερική μανία να καθρεφτιστούν στο απέναντι πρόσωπό τους. Ο Αλλος, εκείνο το Τερατώδες Αλλο Πρόσωπο, ο Απέναντι στα έργα του Πίντερ λειτουργεί ως καθρέφτης -παραμορφωτικός ή θολός ή αξιόπιστος- προκειμένου ο καθένας να ξεκαθαρίσει το εσωτερικό του Τοπίο και να φτάσει ή να μη φτάσει ποτέ σε αυτό που λένε πως ονομάζεται Αλήθεια και Πραγματικότητα. Αλλά η Αλήθεια είναι απελπιστικά κοντά στη Φαντασία. Τα όρια, δυσδιάκριτα, αν όχι ανύπαρκτα πολλάκις.

Και κάπως έτσι το Μυαλό των ηρώων του Πίντερ εκρήγνυται και διασπάται σε κομματάκια και ξεφτίδια Πραγματικότητας και Φαντασμαγορίας, για να μας θυμίσει τελικά αυτό που και στην καθημερινή Ζωή καθημερινά συμβαίνει: Για κάπου αλλού να Πας κι αλλού να Καταλήγεις.

Δ.Τ.

Ο Πίντερ σε στίχους: μια επιλογή από την ποίησή του

Αν και η φήμη του Πίντερ στρέφεται, κυρίως,γύρω από τα θεατρικά του έργα, προς το τέλος της ζωής του επέστρεψε ξανά στην ποίηση. Ενα πιο ξεκάθαρο μέσο για να εκφράσει την πολιτική του οργή. Και παρόλο που η ποίησή του δεν είχε την παγκόσμια αποδοχή στο ποιητικό γίγνεσθαι (ο Δ. Πάτερσον, ως γνωστόν, παρέλειψε «το μεγάλο του ξέσπασμα για το πόσο βρόμικος είναι ο πόλεμος στο Ιράκ» στη διάλεξή του για τον Ελιοτ, το 2004, με το υπονοοούμενο πως «καθένας μπορεί να το κάνει αυτό»), κέρδισε, όμως, το βραβείο ποίησης Γουίλφρεντ Οουεν, που δίδεται, ετησίως, σε κάθε συγγραφέα – συνεχιστή της παράδοσης Οουεν, για το εγχειρίδιό του Πόλεμος, του 2003. Ο Μ. Γκρέιγιερ, επίτροπος του Συνδέσμου Γ. Οουεν, περιέγραψε την ποίηση του Πίντερ ως «δυνατή και ασυμβίβαστη, γραμμένη με καθαρότητα, διαφάνεια και οικονομία».

Ποιήματα: Χάρολντ Πίντερ (1930 -2008)

Διαταγή (12 Σεπτεμβρίου, 1996)

Είσαι έτοιμος να διατάξεις;Οχι δεν υπάρχει τίποτα να διατάξω

Οχι είμαι ανίκανος να διατάξω

Οχι θ’αργήσω πολύ να διατάξω

Κι ενώ υπάρχουν τα πάντα,

Και τίποτα για να διατάξω,

Ο κατάλογος παραμένει μακρύς

Και το χάος τρέφεται από την κοιλιά της τάξης

Και η τάξη ζητά το αίμα της αναρχίας

Κι η «λευτεριά» κι η λάσπη κι άλλες πλάνες

Χρειάζονται την οσμή της τάξης να γλυκάνει τις δολοφονίες τους

Να στριμώξεις ένα ζητιάνο σε σκοτεινό δωμάτιο

Να βολέψεις κάποιον τραπεζίτη σε μια ζεστή μήτρα

Να παγιδέψεις ένα νήπιο σε παγωμένο σπίτι

Να φυλάξεις κάποιο στρατιώτη σε δηλητηριασμένο τάφο.

* * *

Καρκινικά κύτταρα (28 Αυγούστου, 2002)

«Καρκινικά κύτταρα είναι εκείνα που έχουν ξεχάσει πώς να πεθαίνουν» – νοσοκόμα, Βασιλικό Νοσοκομείο του Μάρσντεν.

Εχουν ξεχάσει πώς να πεθάνουν

Και έτσι παρατείνουν τη ζωή που με σκοτώνει.

Εγώ κι ο όγκος μου σκληρά παλεύουμε.

Ας ελπίσουμε ένας διπλός θάνατος να μας ξεκάνει.

Πρέπει να δω τον όγκο μου νεκρό

Εναν όγκο που ξεχνά να πεθάνει

Κι απ’ την άλλη σκέφτεται να με ξεκάνει.

Αλλά θυμάμαι πώς να πεθάνω

Αν κι όλοι οι μάρτυρές μου είναι νεκροί.

Θυμάμαι όμως τι είπαν

Για όγκους που θα τους κύκλωναν.

Σαν να ‘ταν τυφλοί και κουφοί

Πριν η αρρώστια τούτη φανεί

Που έκανε τον όγκο τούτο πρωταγωνιστή.

Τα μαύρα κύτταρα θα ξεραθούν και θα πεθάνουν

Ή θα τραγουδήσουν με χαρά και τον δρόμο τους θέ ‘να ‘βρουν.

Θεριεύουν τόσο ήσυχα μέρα νύχτα,

Ποτέ δεν ξέρεις, ποτέ δεν λένε.

Ποίημα (17 Ιανουαρίου, 1995)

Μην κοιτάς.

Ο κόσμος πάει να διαλυθεί

Ο κόσμος πάει το φως του όλο να χάσει

Και στο σκοτεινό του πηγάδι να μας στριμώξει,

Σε κείνο το μαύρο, γεμάτο κι αποπνικτικό μέρος

Κει όπου θα σκοτώσουμε ή θα πεθάνουμε ή θα χορέψουμε

ή θα θρηνήσουμε ή θα ουρλιάξουμε ή θα στριγκλίζουμε

ή θα σπρώχνουμε σαν τα ποντίκια ξανά να διαπραγματευτούμε

την αρχική μας τιμή.

Πόθος (26 Ιανουαρίου, 2006)

Υπάρχει ένας κρότος δυνατός

που ώς τον λόφο φτάνει

Φεύγεις από το φως

Μαύρες σκιές τρέχουν

Διασχίζοντας την ψαλιδωτή οροσειρά

Χαμογελούν καθώς ιδρώνουν

Χτυπούν τη μαύρη καμπάνα

Ρουφάς το υγρό φως

Που το κελί πλημμυρίζει

Και τον πόθο οσφραίνεσαι του ισχυρού

Την ουρά του καθώς τινάζει.

Γιατί ο πόθος του ισχυρού

Εναν κρότο δυνατό στέλνει στον τοίχο

Και ο πόθος του ισχυρού

-η γλυκιά σκοτεινή του δύναμη-

Ακόμη σε θωπεύει

Ο Φρουρός ( 9 Απριλίου, 2007)

Ενα παράθυρο κλείνει κι ένας τυφλός καταφτάνει

Η νύχτα είναι σκοτεινή κι αυτός ακίνητος μένει σαν νεκρός

Υπάρχει μια λάμψη ξαφνική από σεληνόφως στο δωμάτιο

Φωτίζει το πρόσωπό του – ένα πρόσωπο που δεν μπορώ να δω

Ξέρω πως είναι τυφλός

Αλλά με παρακολουθεί

Κρίκετ τη νύχτα (3 Ιουνίου, 1995)

Ακόμα παίζουν κρίκετ τη νύχτα

Παίζουν το παιχνίδι στο σκοτάδι

Είναι σ’ επιφυλακή για μια αναλαμπή φωτός

Χάνουν την μπάλα σ’ ένα χτύπημα δυνατό

Προσπαθούν να μάθουν πώς το σκοτάδι

βοηθά την μπάλα να επιστρέψει

Προσπαθούν να βρούν νέο κόλπο

ώστε η μπάλα να κινηθεί από το σκοτάδι στο φως

Είναι αποφασισμένοι να βάψουν μαύρο το σκηνικό

Μια μαυρίλα όμως ανακατεμένη με λευκό

Ανυπομονούν να εφαρμόσουν ένα νέο νόμο

Οπου η τύφλωση να λογαριάζεται φως

Ας έχει ο Θεός καλά την Αμερική (22 Ιανουαρίου, 2003)

Να τοι πάλι,

Οι Γιάνκηδες στην ένστολη παρέλασή τους

Τραγουδώντας ύμνους χαράς

Καθώς καλπάζουν στον μεγάλο κόσμο

Δοξάζοντας τον Θεό της Αμερικής.

Τα κανάλια είναι φίσκα από νεκρούς

Κείνους που δεν ασπάστηκαν

Τους άλλους που αρνούνται να τραγουδούν

Κείνους που χάνουν τη φωνή τους

Κείνους που έχουν ξεχάσει τον σκοπό.

Οι ιππείς έχουν μαστίγια που κόβουν.

Το κεφάλι σου κυλά στο χώμα

Το κεφάλι σου μια λίμνη στη βρόμα

Το κεφάλι σου ένας λεκές στη σκόνη

Τα μάτια σου βγαλμένα και η μύτη σου

Τη δυσοσμία παίρνει μόνο των νεκρών

Κι όλος ο νεκρός αέρας ζωντανεύει

Με τη μυρωδιά του Θεού της Αμερικής.

© Sarah Crown, Guardian, 26/12/ 2008.

Η επιλογή των ποιημάτων του Πίντερ, με ποιήματα από το 1995 και μετά, έγινε από τη Sarah Crown για την εφημερίδα Guardian, στην οποία πρωτοεμφανίστηκαν αρκετά ποιήματά του.

***Τα «Ποιήματα 1948-2004» του Χάρολντ Πίντερ. μτφρ.: Ν. Φένεκ Μικελίδης, κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέδρος, 2005.

Απόδοση:Χ.Σ.

Μας έκανε ν’ ακούμε τους εαυτούς πιο προσεκτικά

Η κριτικός θεάτρου του Observer Susannah Clapp αποχαιρετά τον δάσκαλο της καθημερινής λαλιάς

Εκείνο που κάνει τον Χάρολντ Πίντερ ενδιαφέροντα, συναρπαστικό, αλλά και φοβερό, γενναιόδωρο και διαισθητικό είναι το γεγονός πως παρουσίαζε τον πλούτο και την ιδιομορφία της καθημερινότητας. Μας βοηθούσε να παρατηρούμε τους εαυτούς μας πιο προσεκτικά. Αρχικά, τα θεατρικά στα τέλη του ’50 και αρχές ’60 -το Πάρτι Γενεθλίων, ο Επιστάτης και η Επιστροφή- καθιέρωσαν το λεξιλόγιο Πίντερ. Περιλαμβάνοντας απειλητικούς αγνώστους, ελκυστικές γυναίκες, κρυμμένες βιογραφίες. Περιέχουν έντονες παύσεις και κοφτές φράσεις: ο Νόελ Κάουαρντ ήταν θαυμαστής του, αν και μετάνιωσε για την εμμονή του στην πιο χαμηλή κοινωνικά τάξη. Περιέχουν οι ιστορίες του, επίσης, μοναδικούς αυτοσχεδιασμούς / λόγια που κυλούν σαν την τζαζ. Τώρα όμως, που ούτε χρόνος περνά δίχως επανάληψη κάποιου από τα έργα του σπουδαίου δραματουργού, είναι δύσκολο να ξαναθυμηθώ τον έντονο προβληματισμό που προκάλεσαν εκείνα τα θεατρικά. Μετά την αποδοκιμασία των κριτικών το Πάρτι Γενεθλίων κατέβηκε από τα θέατρα σε μία εβδομάδα.

Οταν ο νεαρός δραματουργός αποκάλυψε σε μια ταξιθέτρια πως ο ίδιος ήταν ο συγγραφέας, εκείνη του απάντησε: «Κακομοίρη μου!…». Αυτά τα θεατρικά έχουν τα μυστικά τους, αναλυτικότερα όμως μοιάζουν με προφητικά, κοινωνικά ντοκουμέντα. Η πολιτική ήταν πάντοτε παρούσα στα θεατρικά Πίντερ. Η βρόμικη απελπισία στο Βουβό γκαρσόνι είναι περισσότερο προγνωστική από εκείνη του Οσμπορν στο Θυμήσου με οργή. Ο Επιστάτης, στο οποίο ένας κατεστραμμένος κι ένας άστεγος διώκονται από έναν απατεώνα, είναι έργο του οποίου οι δυνατότητες για επανεκτίμηση παραμένουν, επίσης, θεμιτές. Σχολιάστηκε σαν να επρόκειτο για τον Πατέρα, τον Υιό και το Αγιο Πνεύμα ή σαν το φροϋδικό αποτύπωμα του Εκείνο, Εγώ και Υπερεγώ. Το 2000 έμοιαζε να καθρεφτίζει την αλήθεια για την Αγγλία τού Μπλερ. Υπήρχαν κι άλλες όμως αλήθειες. Εκείνα τα θεατρικά που απεικονίζουν μνήμες, μεταξύ των οποίων, το Τοπίο και οι Παλιοί καιροί αλλά και οι πιο ξεκάθαρες πολιτικές δουλειές του, όπως Η Βουνίσια γλώσσα, το οποίο ο ίδιος περιέγραφε σαν «ωμό, σύντομο, άσχημο». Τα έργα του όμως αντλούν τη δύναμή τους από την ίδια τη ζωή του πάνω στο σανίδι: έγραφε πάντοτε φράσεις που οι ηθοποιοί εύκολα μπορούσαν ν’ απομνημονεύσουν. Υπάρχει μια απόδειξη γι’ αυτά του τα χαρίσματα, το 2006, όταν ο ίδιος έπαιξε την Τελευταία Κασέτα του Κραπ στο Ρουαγιάλ Κορτ, όπου 50 χρόνια νωρίτερα έπαιζε ως απλός αντικαταστάτης. Το κοινό ήξερε πως ήταν άρρωστος. Στον μονόλογο του Μπέκετ, κατά τον οποίο κάποιος γέρος ξαναθυμάται τη ζωή του, είχε κάτι το ιδιαίτερο. Επαιξε (φορώντας άσπρα αθλητικά) σε αναπηρικό καροτσάκι. Η φωνή του, υπόκωφη περισσότερο από πριν, μ’ έντονα όμως ηχηρές νότες. Είχε ξεσπάσει με τέτοια οργή που ο ίδιος ο Τζορτζ Μπους θα δείλιαζε μπροστά του. Ως συνεχιστής του Μπέκετ έδωσε ζωή στα λόγια του. Επίσης, ο ίδιος τον παρουσίασε. Οντας απροστάτευτος, συνάμα όμως και προκλητικός, επαλήθευε ειρωνικά τα λόγια του Κραπ: «Τα καλύτερά μου χρόνια μάλλον έφυγαν… όχι, δεν θα τα ‘θελα πίσω».

The Observer, Κυριακή 28 Δεκεμβρίου 2008

* * * *

Αφιερώσεις στον Πίντερ

Δίχως κόπο θα διαβεί από τους ζωντανούς στους νεκρούς, αφού είχε ήδη καθιερωθεί ως ξεχωριστός.

Rupert Goold, σκηνοθέτης

Θύμωνε εκ μέρους άλλων, δίχως να νοιάζεται τι θα πει ο κόσμος.

Samuel West, ηθοποιός και σκηνοθέτης.

Αν μιλούσες χτες για τον σπουδαιότερο εν ζωή θεατρικό συγγραφέα της Αγγλίας, καθένας ήξερε ποιον εννοείς. Σήμερα δεν ξέρεις.

Sir David Hare, θεατρικός συγγραφέας