Ρατσισμός. Από πού προέρχεται; Μια άποψη θέλει τον ρατσισμό ως έμφυτο στην ανθρώπινη φύση. Ότι δηλαδή, πάντα υπήρχε, και πάντα θα υπάρχει. Μια πιο φιλελεύθερη άποψη υποστηρίζει ότι πρόκειται για ένα κακό ανθρώπινο ιδεολόγημα, και πως αν αλλάξουμε τις ιδέες, θα εξαφανιστεί.
Και οι δυο αυτές απόψεις είναι λάθος. Ο ρατσισμός δεν είναι ιδεολόγημα αλλά θεσμός. Και οι απαρχές του δεν βρίσκονται ούτε στην ανθρώπινη φύση, ούτε στις ανθρώπινες ιδέες. Ο ρατσισμός ξεπήδησε με τον καπιταλισμό και το εμπόριο των δούλων. Όπως έγραψε κάποτε ο Μαρξιστής CLR James: «Η έννοια του διαχωρισμού των ανθρώπων με βάση τη φυλή του, ξεκίνησε με το δουλεμπόριο. Αυτό αποτέλεσε κάτι τόσο σοκαριστικό, κόντρα σε κάθε κοινωνική έννοια, κόντρα σε κάθε θρησκευτική και φιλοσοφική αντίληψη… ώστε η μόνη δικαιολογία με την οποία η ανθρωπότητα θα μπορούσε να το ανεχτεί, ήταν να διαχωριστούν οι άνθρωποι σε φυλές, και να αποφασιστεί πως οι Αφρικανοί ανήκαν σε μια κατώτερη φυλή».
Η ιστορία αποδεικνύει τα παραπάνω. Πριν την έλευση του καπιταλισμού, δεν υπήρχε ο ρατσισμός ως συστηματική μορφή καταπίεσης. Για παράδειγμα, οι αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές κοινωνίες δεν είχαν καμία φυλετική καταπίεση. Και δεν μιλάμε για φιλελεύθερες κοινωνίες, αλλά για κοινωνίες που χτίστηκαν και που λειτουργούσαν στις πλάτες των δούλων. Αυτές λοιπόν οι κοινωνίες, δημιούργησαν μια ιδεολογία ώστε να δικαιολογήσουν τη δουλοκτησία. Όπως είπε ο Αριστοτέλης, κάποιοι άνθρωποι είναι φύσει ελεύθεροι, άλλοι είναι δούλοι, και για αυτούς, η δουλεία είναι φυσική και δίκαιη.
Επειδή όμως η δουλοκτησία στις κοινωνίες αυτές δεν είχε ως βάση τη φυλετική καταγωγή, δεν υπήρξε μια ανάλογη θεωρία περί φυλετικής κατωτερότητας και καταπίεσης. Αντιθέτως, οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι, και οι πρώτοι Χριστιανοί, είχαν μια πολύ ευνοϊκή άποψη για τους μαύρους, και για τις κοινωνίες της Αφρικής. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Septemus Severenus, ήταν Αφρικανός και μαύρος.
Στο βιβλίο του Before Color Prejudice, ο Frank Snowden του Howard University, γράφει: «Οι αρχαίοι θεωρούσαν τη δουλεία ως δεδομένη. Είχαν μια εθνοκεντρική άποψη για τις κοινωνίες. Είχαν και ναρκισσιστικούς κανόνες περί φυσικής ομορφιάς. Τίποτα όμως στην αρχαιότητα δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με τις σημερινές διακρίσεις βάσει χρώματος επιδερμίδας. Αυτό τουλάχιστον δέχονται οι ειδικοί που μελετούν το ζήτημα και που έχουν εξετάσει όλα τα στοιχεία».
Οι φυλετικές διακρίσεις ξεκίνησαν με το σύγχρονο δουλεμπόριο. Όπως δικαιολογούσαν οι αρχαίοι ότι το απάνθρωπο δουλοκτητικό τους σύστημα ήταν κάτι το φυσικό, έτσι και οι πιο σύγχρονοι δουλέμποροι έπραξαν ανάλογα. Με μια σημαντική διαφορά. Σύμφωνα με αυτούς, η δουλεία είναι φυσική, μόνο όταν βασίζεται σε φυλετικές διαφορές. Οι Αφρικανοί δεν ήταν άνθρωποι, και άρα γεννήθηκαν για να είναι σκλάβοι. Ο ιστορικός Eric Williams γράφει στο βιβλίο του Capitalism and Slavery: «Η δουλεία δεν ξεπήδησε από τον ρατσισμό, αλλά ο ρατσισμός ήταν συνέπεια της δουλείας».
Η ιστορία αποδεικνύει και το παραπάνω. Αν υπήρχε ρατσισμός πριν από το δουλεμπόριο, τότε οι Αφρικανοί θα ήταν η πρώτη ομάδα ανθρώπων που θα χρησιμοποιούνταν ως δούλοι. Στις αρχές όμως της αμερικανικής δουλοκτησίας, η δουλεία δεν ήταν ζήτημα φυλής. Αρχικά μάλιστα, οι άποικοι προσπάθησαν να υποδουλώσουν τους ιθαγενείς ινδιάνους. Παράλληλα έκαναν μεγάλες εισαγωγές λευκών υπηρετών, τους οποίους μεταχειρίζονταν ως σκλάβους. Τους αγόραζαν, τους πουλούσαν, τους έπαιζαν στα χαρτιά, τους έδερναν, τους σκότωναν, και όλα αυτά σε καθεστώς πλήρους ατιμωρησίας.
Και όχι μόνο ήταν πολυπολιτισμική η δουλεία στη πρώιμη Αμερική, αλλά υπήρχε και μια κάποια ισότητα μεταξύ λευκών και νέγρων. Για παράδειγμα, στη Virginia του 17ου αιώνα, οι μαύροι μπορούσαν να υποβάλλουν αγωγές και μηνύσεις, να καταθέτουν στα δικαστήρια εναντίον λευκών, να φέρουν όπλα, και να κατέχουν γη, ιδιοκτησία, κτλ. Με άλλα λόγια, οι μαύροι εκείνης της εποχής είχαν πιο πολλά δικαιώματα από ότι οι μαύροι στο Νότο των ΗΠΑ στον 20οαιώνα.
Τα αρχεία από την Virginia της εποχής εκείνης, αναφέρουν το παράδειγμα ενός Αφρικανού δούλου με το όνομα Frances Payne, που εξαγόρασε την ελευθερία του μαζεύοντας αρκετά χρήματα ώστε να αγοράσει τρεις λευκούς δούλους που τον αντικατέστησαν. Τέτοια περιστατικά αποδεικνύουν πως ο ρατσισμός ως θεσμός δεν υπήρχε την πρώιμη εποχή της δουλοκτησίας, αλλά δημιουργήθηκε αργότερα.
Με το πέρασμα του καιρού, οι δουλοκτητική τάξη συμπέρανε πως τη συμφέρει η δουλεία, και πως θα πρέπει να ενσωματωθεί σε όλες τις θεσμικές εκφάνσεις της κοινωνίας. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για αυτό. Πρώτον, οι λευκοί υπηρέτες δεν αρκούσαν πλέον, καθώς αναπτύχθηκε η βιομηχανία στη Βρετανία, και μεγάλωσε η απαίτηση για εργατικό δυναμικό. Επίσης, με βάση ψυχρούς οικονομικούς κανόνες, διαπιστώθηκε ότι η δουλεία είναι πιο κερδοφόρα, αφού διαρκεί για ολόκληρη τη ζωή ενός δούλου, και πως τα μωρά των Αφρικανών σκλάβων μπορούσαν να αποφέρουν επιπλέον κέρδη αφού γεννιόντουσαν δούλοι. Τέλος, οι Αφρικανοί ήταν πιο εύκολο να μετατραπούν σε δούλους από ότι οι ινδιάνοι ή οι λευκοί.
Έτσι έχει η απαρχή της δουλείας των νέγρων. Οι λόγοι ήταν οικονομικοί και όχι φυλετικοί. Δεν είχε να κάνει με το χρώμα του ανθρώπου, αλλά με το κόστος της εργατικής του δύναμης. Και δεν ήταν μια θεωρία, αλλά μια πρακτική καθημερινή διαπίστωση στις φυτείες.
Υπήρχαν όμως και πολιτικοί λόγοι για τη δημιουργία ενός ρατσιστικού δουλοκτητικού συστήματος. Η αρχαία ανάγκη των ελίτ να διαιρούν για να βασιλεύουν. Οι δουλοκτήτες αποτελούσαν μια πολύ μικρή ομάδα πάμπλουτων ανθρώπων, περικυκλωμένη από χιλιάδες δούλους, τους οποίους εκμεταλλεύονταν και καταπίεζε. Ο μεγαλύτερος φόβος ήταν μη τυχόν και οι δούλοι ενωθούν σε ξεσηκωμό.
Μια εξέγερση του 1676 που ξεκίνησε ως απλή διαμαρτυρία, κατέληξε σε ένοπλη σύγκρουση με χιλιάδες μικροαγρότες, υπηρέτες, και δούλους να απαιτούν ελευθερία, να καταλαμβάνουν τη πόλη Jamestown, και να αναγκάζουν τον κυβερνήτη της Virginia σε άτακτη φυγή. Χρειάστηκε να σταλούν στρατιώτες από την Αγγλία για να επανέλθει η «τάξη».
Η εξέγερση αυτή αποτέλεσε σημείο καμπής. Οι γαιοκτήμονες κατάλαβαν πως αν είναι να επιβιώσουν, θα πρέπει να βρουν τρόπο να διαιρέσουν τους δούλους τους. Επιλέχθηκε η φυλετική καταγωγή. Έπεισαν έτσι τους εξαθλιωμένους λευκούς να στραφούν εναντίον των μαύρων, θεωρώντας πως οι ίδιοι είναι ανώτεροι. Έτσι, οι γαιοκτήμονες κατάφεραν να κατακτήσουν και τους δυο, διαιρώντας τους.
Με τη πάροδο του χρόνου, ο ρατσισμός καθιερώθηκε ως μέσο νομιμοποίησης της δουλείας, αλλά και ως μέσο διαίρεσης των φτωχών μαζών. Και ενώ ο αμερικανικός εμφύλιος πόλεμος διέλυσε τη δουλοκτησία, δεν άγγιξε τον ρατσισμό. Ο λόγος είναι πως ο καπιταλισμός χρειάζονταν τον ρατσισμό. Όπως οι μεγάλες δουλοκτητικές κοινωνίες της αρχαιότητας, και οι πρώιμες ΗΠΑ, έτσι και σήμερα, ο καπιταλισμός θέλει μια μικρή πάμπλουτη μειονότητα να εκμεταλλεύεται και να καταπιέζει τη μεγάλη πλειονότητα της ανθρωπότητας. Ο ρατσισμός είναι ο βασικός τρόπος διαχωρισμού των εργαζομένων στη σημερινή κοινωνία, και αποτελεί έναν βολικό αποδιοπομπαίο τράγο για τα εγγενή προβλήματα του συστήματος. Οι απλοί όμως άνθρωποι, ασχέτως φυλής, δεν έχουν να κερδίσουν τίποτα από το ρατσισμό.
Εξάλλου, οι ιστορικές περίοδοι που το σύνολο των εργαζομένων πέτυχαν σημαντικές προόδους (δεκαετίες του 1930, και 1960), συμπίπτουν με τους μεγάλους αγώνες εναντίον των φυλετικών διακρίσεων.
Ο καπιταλισμός δημιούργησε τον ρατσισμό και δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς αυτόν. Ο μόνος τρόπος για να ξεμπερδεύουμε με τον ρατσισμό είναι να πετύχουμε μια σοσιαλιστική κοινωνία, της οποίας η πρώτη προτεραιότητα θα είναι η οριστική κατάργηση τόσο της εκμετάλλευσης όσο και του ρατσισμού.
Πηγη: http://socialistworker.org/2002-2/431/431_08_Racism.shtml)
Εχει ενδιαφέρον να φωτιστεί η ιδεολογική κάλυψη του ρατσισμού απο τους Φιτζχιουμ και Κάρλαυλ, οσο και να αναφερθεί η επιστράτευση ανθρωπολογων του συρμου που προσπαθούσαν με ογκομετρήσεις κρανίων να αποδείξουν την ανωτερότητα της λευκής φυλής. Τέλος να αναφερθεί η ιδεολογία του Αμερικάνικου Εμφυλίου ένα αποτέλεσμα του οποίου ήταν η σύλληψη του θεσμού της ΑΕ. Ο Λινκολν σε μια προσπάθεια να απελευθερώσει το εργατικό δυναμικό των σκλάβων και να το κατευθύνει στον βιομηχανικό Βορρά πρόσθεσε στο Σύνταγμα των ΗΠΑ ενα αρθρο σύμφωνα με το οποίο δεν μπορούσε φυσικό πρόσωπο (μαύρος η και ο λευκός ιδιοκτήτης του) να κρατηθεί η να πειραχτεί η περιουσία του για χρέη της εταιρείας του (φυτεία-χρέη απόκτησης σκλάβων) ετσι ελευθερα και χωρίς να χρωστάν είτε αυτοί είτε οι ιδιοκτήτες τους προχώρησαν να στελεχώσουν με την εργασία τους τα νέα τους αφεντικά που πλέον απολάμβαναν την ίδια ασυλία με τους φεουδάρχες, τους κατόχους των μέσων παραγωγής βιομήχανους του Βορρά.
1) «Ο ρατσισμός ξεπήδησε με τον καπιταλισμό και το εμπόριο των δούλων.» Το συγκεκριμένο συμπέρασμα είναι τελείως λάθος… Ο καπιταλισμός δεν λογαριάζει ούτε έθνη, ούτε φύλα, ούτε εθνικότητες. Αυτοσκοπός του φαντασιακού του είναι η παραγωγή, και ο «εξορθολογισμός» του κέρδους. Επίσης, ο καπιταλισμός μπορεί να εμφανίζεται «τυφλός» σε θέματα που αφορούν φυλετικές διακρίσεις αλλά είναι εξίσου «τυφλός» και σε ότι έχει να κάνει με την εξάλειψη του φαινομένου του ρατσισμού. Δηλαδή: όπως για παράδειγμα, καταφέρνει και αφομοιώνει προοδευτικές αξίες κινημάτων που στράφηκαν εναντίον του, έτσι καταφέρνει και αφομοιώνει εξίσου και αντι-ανθρωπιστικές ανορθολογικές μεταφυσικές αξίες που πρακτικά έρχονται σε αντίθεση με τα καπιταλιστικά ιδεώδη. Για παράδειγμα: η δουλεία των μαύρων της Αμερικής ενισχύθηκε από την Προτεσταντική εκκλησία που προπαγάνδιζε ότι «οι μαύροι δεν έχουν ψυχή» και συνεπώς αξίζουν λιγότερο από τους λευκούς αφέντες τους. Φυσικά, η θρησκεία βασίζει την προπαγάνδα της σε μεταφυσικές προσεγγίσεις. Όμως, αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτό δεν σημαίνει τίποτα! Η Χριστιανική αντίληψη εναντίον των μαύρων μπορεί να αποτελεί αξία ξένη προς τον «ορθολογικό» καπιταλισμό που κοιτά μόνο την κεφαλαιοκρατική εξάπλωση αλλά θα μπορούσε άνετα να υιοθετηθεί από τους κατόχους των μέσων παραγωγής: δωρεάν εργατικά χέρια, καμία διεκδίκηση εργατικών δικαιωμάτων… Αυτό όμως δεν σημαίνει πως ο καπιταλισμός καθ’ αυτό βαδίζει χέρι χέρι με τον ρατσισμό. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι ο Μουσολίνι αντικατέστησε την χειραψία που την θεωρούσε στοιχείο των Μπουρζουάδων με τον φασιστικό χαιρετισμό και ο Χίτλερ ήταν Εθνικοσοσιαλιστής που προτιμούσε τον μπολσεβικισμό από τον φιλελευθερισμό. Φυσικά και ο καπιταλισμός μπορεί να ζήσει χωρίς ρατσισμό, όπως έχει αποδειχθεί στις περισσότερες Δυτικές πολυπολιτισμικές κοινωνίες (πολυπολιτισμικές ως ένα βαθμό το λέω, διότι έχω δική μου αντίληψη σχετικά με τον όρο πολυπολιτισμικότητα). Ο Max Weber είχε ξεκάθαρα αποδείξει εξάλλου ότι δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά ο καπιταλισμός όταν υπάρχουν «απομονωμένοι» Σε ένα σύστημα που κυρίαρχη αξία είναι η συσσώρευση κεφαλαίων και η παραγωγή κανέναν ρόλο δεν παίζει ποιος θα είναι αυτός που θα δουλέψει προκειμένου να λειτουργήσει μια επιχείρηση.
http://eagainst.com/articles/nationalism-and-conspiracy-theories/
Τα περί «καπιταλισμός=ρατσισμός» μου φαίνονται σαν θεωρία συνωμοσίας, όπως πχ αναρχικοί=πράκτορες των Σιωνιστών και πάει λέγοντας
2) Τα περί ανθρώπινης φύσης «ο ρατσισμός είναι έμφυτο», πράγμα που ακούω καθημερινά, είναι τελείως ανόητα, μια αντίληψη τελείως αφελής. Το τι είναι ανθρώπινη φύση και το τι όχι δεν μπορεί να ερμηνευθεί από κάποιον. Κανείς δεν μπορεί να ορίσει τι είναι η ανθρώπινη φύση. Αν πούμε πχ ότι ο άνθρωπος γεννιέται θηριώδης και κακός, τότε και η αλλαγή που θα υποστεί μέσα στα επόμενα χρόνια της ζωής του και θα τον μετατρέψει σε πολιτισμένο ον, είναι και αυτό κομμάτι της ανθρώπινης του φύσης, η αλλαγή, η αφομοίωση, η υιοθέτηση άλλων κανόνων… τα περί «έμφυτου» τα θεωρώ απλά ανόητες διατυπώσεις που απλά και μόνο αντανακλούν την ξένωση της κοινωνίας μας, ότι ο άνθρωπος βλέπει πολέμους, βλέπει καταστροφές που είναι παράγωγο του φαντασιακού του καπιταλισμού (κέρδος, κεφάλαια, κτλ), τα βλέπει σε καθημερινή βάση και αυτόματα ταυτίζει κάθε τι το αρνητικό με την ανθρώπινη φύση, πράγμα που είναι λάθος, αλλά δυστυχώς αποτελεί επικρατούσα αντίληψη, ο ντετερμινισμός της αμάθειας «έτσι είναι η ανθρώπινη φύση, έτσι θα είναι ο κόσμος και δεν θα αλλάξει ποτέ».
3) Οι φιλελεύθεροι θεωρούν τον ρατσισμό ως ένα κακό ιδεολόγημα, αλλά δεν μας ξεκαθαρίζουν τι ακριβώς εννοούν ιδεολόγημα… ξεχνούν πως εκτός από ιδέα είναι πλέον και ιστορική μας κληρονομιά… δηλαδή οι σφαγές των Ινδιάνων, η «λευκή ανωτερότητα» του Ευρωπαίου κατακτητή, οι σφαγές του Αλεξάνδρου, η Ιερά Εξέταση, όλα αυτά δεν είναι απλά και μόνο ιδεολογήματα αλλά ιστορικά γεγονότα από τα οποία δεν έχουμε ακόμη απεγκλωβιστεί. Αυτοί που αναζητούν μια ιστορική συνέχεια (το φαντασιακό του εθνικισμού) κοιτάν στα ΄«χαμένα μεγαλεία» του παρελθόντος και αμέσως δικαιώνουν κάθε βαρβαρότητα, κάθε ρατσιστική αντίληψη… με βάση λοιπόν αυτήν την άποψη καταλήγουμε στο ότι ο ρατσισμός είναι η ΑΔΥΝΑΜΙΑ κάποιου ανθρώπου να δει το διαφορετικό ως ίσο. Αυτή η αδυναμία προκύπτει από πολλούς και διάφορους λόγους (προσωπικούς, οικογενειακούς, κοινωνικούς). Εάν θέλουμε πραγματικά να καταπολεμήσουμε το φαινόμενο, τότε δεν έχουμε παρά να οργανωθούμε με αντιπληροφόρηση και αντιεθνικιστική ενημέρωση. Αλλά θα πρέπει να πολεμήσουμε τις αιτίες του φαινομένου και όχι απλά και μεμονωμένα συμπτώματα. Θα πρέπει να αναζητήσουμε τρόπους σχετικά με το πως θα μπορέσουμε να αλλάξουμε τη θέσμιση της κοινωνίας μας, τρόπους για κοινωνική μεταστροφή, βάση ενός πολιτικού συστήματος που θα προωθεί την ισότητα, την ελευθερια, την ισοπολιτεία και την ισονομία σε πρώτο επίπεδο και σε δεύτερο την συμμετοχή όλων των ανθρώπων στις αποφάσεις. Ένα τέτοιο σύστημα δεν είναι δυστυχώς ο καπιταλισμός ούτε και ο κομμουνισμός. Αυτό το σύστημα θα μπορούσα να το ονομάσω αποκεντρωμένη συνελευσιακή άμεση δημοκρατία.
Θα διαφωνήσω με το πρώτο σoυ σχόλιο. Το ότι υπάρχουν «πολυπολιτισμικές» καπιταλιστικές κοινωνίες δεν πάει να πει ότι ο ρατσισμός δε γεννιέται από τον καπιταλισμό. Σύμφωνοι, όποτε τον συμφέρει. Γι αυτό άλλωστε στις ΗΠΑ θύματα ήταν οι μαύροι, μετά οι Λατίνοι, στη Γερμανία οι Έλληνες, μετά οι Τούρκοι, Στην Ελλάδα πρώτα οι Αλβανοί, τώρα οι «σκούροι μουσουλμάνοι» κλπ. Ο ρατσισμός ακριβώς αυτό που λες εξυπηρετεί: το κέρδος. Αλλά και κάτι ακόμα. Πολιτικά ο ρατσισμός διαιρεί τους εργάτες, διασπάει τους αγώνες, άρα δεν επιτρέπει τη συσπείρωση απέναντι στον κοινό εχθρό, άρα έμμεσα βοηθά στην σταθεροποίηση και την κερδοφορία του συστήματος. Γιατί όπως ξέρεις όταν οι εργάτες ξεσηκωθούν αυτό δεν προκαλεί κερδοφορία!Και υπάρχει κι ένας πιο πολιτικός και μακροπρόθεσμος σκοπός, τον τελευταίο αιώνα. Να διατηρηθεί σε εφεδρεία η λύση του φασισμού σε περίοδο κρίσης, α) σαν πολιορκητικός κριός απέναντι στις εργατικές επαναστάσεις που θα ξεσπάσουν β) σαν πολιτική αντιπρόταση απέναντι στην πιθανή αριστερή στροφή του κόσμου και γ) σαν προετοιμασία για νέους επεκτατικούς πολέμους. Αυτό έδειξε η ιστορία, και τείνει το σήμερα να μας θυμίζει λίγο δεκαετία 30. Ο φασισμός λοιπόν πάει μαζί με τον καπιταλισμό (υπό προϋποθέσεις πάντα, η βασική είναι η οικονομική κρίση κι η έλλειψη εναλλακτικής του συστήματος), κάτι στο οποίο διαφωνεί το άρθρο στο οποίο παραπέμπεις. Το βασικό λάθος της άποψής σου είναι ότι θεωρείς τον καπιταλισμό στατικό. Ο καπιταλισμός όμως περνάει ανάπτυξη και μετά κρίση κι η κρίση οδηγεί στην αυτοκαταστροφή του (και ιστορικά λύνεται με πολέμους). Επίσης στην προσπάθειά του να εξαπλωθεί και να κερδίσει, γεννάει και τον ιστορικό νεκροθάφτη του, τους εργάτες του πλανήτη δηλαδή, οι οποίοι ξεσηκώνονται κι απειλούν να συνειδητοποιήσουν ότι έχουν κοινά ταξικά συμφέροντα και πέρα από τα σύνορα. Αυτά λοιπόν ο καπιταλισμός τα παίρνει υπόψην του και το «πόρισμα» που βγάζει είναι κάθε φορά είναι συνισταμένη αυτών των παραγόντων (κρατικός ή ιδιωτικός καπιταλισμός?μικτή οικονομία, κεϋνσιανισμός ή νεοφιλελευθερισμός? φασισμός, χούντα ή δημοκρατία? ανοιχτή ή κλειστή οικονομία? κρατικοποιήσεις τραπεζών-κοινωνικοποίηση ζημιών? κλπ) , κι οπωσδήποτε στο τσεπάκι του κρατάει κι άλλες εναλλακτικές, για «ώρα ανάγκης».